‘Op welk punt is je geloof in de loop van de tijd veranderd?’ Op een vergadering van de werkgemeenschap van predikanten en kerkelijk werkers legde ds. Michiel Pronk deze vraag aan zijn collega’s voor. Het was naar aanleiding van zijn theologisch proefschrift over de manier waarop mensen hun verandering in geloofsopvattingen verantwoorden. Ik hoefde niet lang na te denken. In elk geval was mijn kijk op de staat Israël in de loop van de tijd aan bijstelling onderhevig geraakt.
Israëltheologie na 1973
Was Israël dan een geloofsartikel? Jazeker. Opgegroeid in de jaren ’60 en ’70 werd de liefde voor Israël min of meer met de paplepel ingegoten. Een wandkleed met Jeruzalem hing bij oma boven de bank. Een oom kwam met lyrische verhalen terug over de succesvolle land- en tuinbouw van de kibboetsim. De ernst van de Jodenvervolging en de gaskamers in de Tweede Wereldoorlog kwam diep ‘binnen’ door een hoorspel dat de NCRV uitzond over het boek ‘De laatste der rechtvaardigen’ van André Schwartz-Barth. We hadden geen tv. Bij de oorlog van 1973 werd er een gehuurd om op de voet te kunnen volgen hoe Israël de aanvallen afweerde. En eenmaal student theologie waren Miskotte, Barth, Van Ruler en Berkhof de klinkende namen. Ik raakte gefascineerd door de progressieve Israëltheologie zoals die in deze jaren ook door de Hervormde Synode werd omarmd. Zo kon je op een moderne manier in wonderen geloven! Was de staat Israël in het beloofde land niet een teken van het Koninkrijk van God, een Godswonder in de geschiedenis? Christus was in de hel van Auschwitz opnieuw gekruisigd. In de staat Israël kreeg het Joodse volk als aards ‘lichaam van Christus’ zijn wederopstanding: nieuw leven uit de dood.
Haarscheuren en barsten
Eind jaren ’80 nam ik deel aan een studiereis naar Jeruzalem en omgeving. Hoorcolleges van Joodse geleerden. Een synagogedienst, een kerkdienst in het Arabisch. Bezoeken aan een kibboets met Holocaust-overlevenden, aan een Palestijnse universiteit waar studenten leuzen tegen Israël roepen. En aan een groepje fanatieke Joodse kolonisten in hun caravans op een heuveltop in bezet gebied. ‘Dan kunnen wij de Arabische legers van verre zien aankomen’. Daarna veel gelezen over geschiedenis en politiek van Israël, de positie van Palestijnen en de internationele rechtsregels rond militaire bezetting, over het zionisme. In 2011 volgde een conferentie in Bethlehem van de Palestijns-christelijke organisatie Sabeel. Indringende verhalen over het leven onder bezetting. Over inspanningen om de eigen waardigheid en de eigen rechten geweldloos te verdedigen en te bevechten. De vooroordelen over Palestijnen als een terroristisch volk, voor zover al niet gesleten, moesten nu echt met de vuilnisman mee. Wie is hier de belangrijkste agressor? Waarom willen we in Nederland maar niet goed zien wat hier voor mensonwaardige politiek van onderdrukking, landroof en etnische zuivering van ‘bijbelse gebieden’ plaatsvindt, gedekt door de welbekende witte vlag met blauwe Jodenster?
Glijdende overgang? Israël in meerdere betekenissen
In het spreken over Israël wordt er voortdurend een glijdende overgang gemaakt tussen ten eerste het volk Israël van de Bijbel (het Joodse volk dat via profeten, apostelen, Jezus en de evangelisten de Bijbel aan de wereld heeft geschonken), ten tweede het joodse volk zoals dat tot op heden over de wereld verspreid leeft, en ten derde de staat Israël. In eigenaardig binnenkerkelijk taalgebruik, ‘tale Kanaäns’, wordt er gesproken over ‘het volk Israël’. Volgens de kerkorde heeft de PKN er een onopgeefbare verbondenheid mee. Waarmee? Het joodse volk! Israël in de tweede betekenis van het woord. Dit gaat niet over een bijzondere band met Israëlische staatsburgers, de Israëli’s. De kerk heeft geen onopgeefbare band met de staat Israël!
Maar het probleem is dat die verwarring wel wordt opgeroepen en in stand gehouden. De gedachte dat een bijzondere band met het jodendom ook linea recta leidt tot een geloofsverplichting om vierkant achter de staat Israël te staan heeft diep wortel geschoten. Een illustratie van dit misverstand is een zinnetje in de bijdrage van collega Henk Schuur over Israël. Hij schreef dat de Israëlzondag ‘uiting geeft aan onze onopgeefbare verbondenheid met Israël’. Het woordje ‘volk’ uit de kerkorde ontbreekt. Vlak ervoor legde hij de verbinding met de oprichting van de staat Israël.
Positieve Israëltheologie: een lange traditie
De na-oorlogse Israëltheologie was niet alleen maar een reactie op de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog. Het eerlijke verhaal over de geschiedenis van de kerk is ook niet alleen maar dat van eeuwenlang antisemitisme. Christenen lazen al die eeuwen ook telkens de woorden van Paulus in Romeinen 9-11 over Joden als Gods beminden vanwege hun komaf uit de aartsvaders. Ze rekenden in hun geloofsleer soms heel nadrukkelijk met een toekomstige bekering van joden. God had met andere woorden nog plannen met ze. En toen in de negentiende eeuw het Ottomaanse Rijk zo zwakt werd dat Europese mogendheden een voet aan de grond konden krijgen in Palestina eromheen, gaf dit een enorme impuls aan Bijbelstudies over de wederkomst van Christus. Het emigreren van Joden naar Palestina werd vergemakkelijkt en tevens had de christelijke zending er nu toegang. Aanhangers van de leer van het Duizendjarig Rijk - chiliasten of millenniaristen geheten - discussieerden onderling over de vraag of de toekomstige bekering tot Christus voor of na de wederoprichting van het joodse volk in het Beloofde land plaats zou vinden, maar hoe dan ook vonden zij een joodse Terugkeer noodzakelijk. De ‘Balfour Declaration’ van 1917 waarbij Engeland op het moment van de ondergang van het Ottomaanse Rijk de stichting van een ‘Joods nationaal tehuis’ in Palestina toezegde, had een belangrijke voorgeschiedenis in deze ‘zionistische’ protestantse Bijbeluitleg.
Meeliften met politieke en militaire successen
De christelijke ‘pro-Israël-leer’ heeft nogal eens meegelift met successen op het politieke en militaire vlak. In de negentiende eeuw betrof dat de succesvolle westerse kolonisatie van Palestina, in de twintigste eeuw de Britse machtspositie na 1917 waardoor grootschalige Joodse immigratie begunstigd werd, na 1948 de vestiging van de staat Israël. En het hoogtepunt van de protestantse pro-Israëltheologie valt samen met Israëls verovering in de oorlogen van 1966 en 1973 van de Westbank, Gaza en de Golan. En nu? Israël hokt Palestijnen in steeds kleinere gebiedjes op waar ze nog een schijn van politieke zelfstandigheid mogen hebben. Het annexeert het ene na het andere landbouwgebied. Het is militair een van sterkste machten ter wereld. En de politieke tentakels strekken ver. Israël is nu druk doende om elke beweging die BDS bepleit (boycot, desinvestering, sancties) met hulp van westerse regeringen de kop in te drukken.
Geloof en politiek meer uit elkaar
Het scherpe onderscheid in drie betekennissen van ‘Israël’ is theologisch en politiek van fundamenteel belang. Daarmee kunnen we eraan vasthouden dat God van Joden houdt. Misschien niet méér dan van andere mensen, maar zeker ook niet minder. Maar dan kunnen we er ook op bedacht zijn dat God misschien wel helemaal niet getrouwd is aan een Joodse staat Israël. Misschien heeft Hij wel erg veel op met de Joodse en Palestijnse vredesactivisten en hun internationale vrienden die zich aan olijfbomen ketenen als de Israëlische bulldozers opdagen, solidair met Palestijnse boeren. Ik zie zijn geliefde rabbi Jezus van Nazareth onze westerse kerken nu aankijken door de doffe ogen van vrouwen en kinderen van Gaza met de vraag ‘waar zijn jullie?’
De gouden koepel op het wandkleed boven de bank van mijn oma bedekt nog altijd een islamitisch heiligdom. Jeruzalem heeft voor drie godsdiensten een bijzondere betekenis. Stel je voor dat dit land een echte Regenboognatie zou worden. Multi-etnisch, multireligieus, multiculti op voet van gelijkwaardigheid. Het zou een wonder zijn als het ooit zo ver kwam. Maar we mochten toch in wonderen geloven?
Harmen Jansen
Instructieve lectuur over deze Israël-visie:
‘De muur is afgebroken. Het Israëlisch-Palestijnse conflict in het licht van het christelijk geloof en internationaal recht’, een uitgave van Kairos Palestina Nederland en Vrienden Van Sabeel Nederland